So‘nggi o‘n yil davomida O‘zbekistonning AQSH bilan savdo aloqalari izchil rivojlanib bormoqda. 2024-yilda O‘zbekiston AQSHga 431 million AQSH dollari miqdorida tovarlar va xizmatlar eksport qilgan bo‘lib, bu 2014-yildagi ko‘rsatkichga
(42,4 million AQSH dollari) nisbatan qariyb 10 baravarga yuqori hisoblanadi. O‘zbekiston eksportida AQSHning ulushi 2014-yildagi 0,3 foizdan 2024-yilda 1,6 foizga yetdi. Bu jarayon mamlakat eksportinining yuqori qiymatli bozorlar tomon diversifikatsiyaning kuchayganidan dalolat beradi.
Eksport tarkibi
O‘zbekistonning AQSHga umumiy eksportida xizmatlar eksportining (TIF TN 99) ulushi yuqori bo‘lib, 2024-yilda 274 million AQSH dollarini (63.6 foiz) tashkil etdi. Biroq, so‘nggi yillarda sezilarli o‘zgarishlar yuz bermoqda. Mineral yoqilg‘ilar va neft mahsulotlari (TIF TN 27) eksporti 2020-yildagi 287 ming AQSH dollaridan 2024-yilda 117 million AQSH dollariga yetdi. Natijada, mazkur mahsulotlar xizmatlardan keyingi eng yirik eksport guruhga aylandi. Bu AQSH bozorida O‘zbekistonda qayta ishlangan energiya mahsulotlariga (by-products) bo‘lgan talabning ortib borayotganini ko‘rsatadi.
An’anaviy sohalardan tashqari, yangi mahsulot turlari eksporti ham yo‘lga qo‘yilmoqda:
– alyumin va undan tayyorlangan buyumlar (TIF TN 76) eksporti 2020-yilda deyarli eksport qilinmagan bo‘lsa, 2024-yilda eksport hajmi 11.4 million AQSH dollariga yetdi;
1-jadval. O‘zbekistondan AQSHga eksport qilinuvchi top 15 ta mahsulotlar
(ming AQSH dollarida)
| TIF TN kodi | Mahsulot nomi | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 | 2021 | 2022 | 2023 | 2024 |
| 99 | Xizmatlar | 25378 | 24144 | 31945 | 29843 | 19890 | 39774 | 108056 | 197042 | 273907 |
| 27 | Mineral yoqilg‘i, neft va uni qayta ishlash mahsulotlar; bitumlashgan moddalar; mineral mumlar | 477 | 242 | 112 | 949 | 287 | 2383 | 906 | 24076 | 117281 |
| 74 | Mis va undan tayyorlangan buyumlar | 0 | 8 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 22217 | 677 |
| 28 | Noorganik kimyo mahsulotlari; qimmatbaho metallar, nodir metallar | 19362 | 0 | 0 | 15 | 35 | 5 | 57 | 12 | 122 |
| 88 | Uchish apparatlari, kosmik apparatlar va ularning qismlari | 9 | 1 | 1 | 219 | 0 | 4209 | 605 | 0 | 10657 |
| 84 | Yadroviy reaktorlar; qozonlar, uskunalar va mehanik qurilmalar; ularning qismlari | 724 | 4313 | 910 | 811 | 367 | 1596 | 5136 | 367 | 552 |
| 07 | Sabzavotlar va iste’molga yaroqli bo‘lgan ildizli mevalar | 459 | 840 | 935 | 1354 | 2065 | 1970 | 2253 | 1949 | 1894 |
| 09 | Qahva, choy va ziravorlar | 868 | 909 | 985 | 1419 | 2343 | 2651 | 1289 | 1176 | 1661 |
| 76 | Alyuminiy va undan tayyorlangan buyumlar | 0 | 18 | 0 | 169 | 123 | 126 | 496 | 349 | 11444 |
| 71 | Tabiiy yoki sun’iy yetishtirilgan marvarid, qimmatbaho yoki yarim qimmatbaho toshlar, qimmatbaho metallar | 0 | 1 | 0 | 0 | 0 | 2618 | 688 | 44 | 5726 |
| 87 | Yer usti transport vositalari: temir yo‘l yoki tramvaydan tashqari | 4348 | 21 | 0 | 16 | 0 | 38 | 36 | 1 | 1 |
| 61 | Kiyim kechak predmetlari va jihozlari, mashina yoki qo‘lda to‘qilgan trikotaj | 17 | 260 | 649 | 98 | 59 | 430 | 455 | 1122 | 886 |
| 08 | Iste’mol qilinadigan mevalar va yong‘oqlar | 73 | 227 | 418 | 204 | 150 | 459 | 437 | 739 | 942 |
| 85 | Elektr mashinalar va uskunalar, ularning qismlari; ovoz va television tasvir yozib oluvchi apparat | 52 | 167 | 0 | 32 | 48 | 1065 | 128 | 815 | 425 |
| 39 | Plastmassalar va ulardan tayyorlangan buyumlar | 119 | 192 | 164 | 283 | 244 | 266 | 323 | 211 | 355 |
Manba: O‘zbekiston Respublikasi Milliy statistika qo‘mitasi
Samolyot va kosmik texnika ehtiyot qismlari (TIF TN 88) eksporti AQSH 10.6 million AQSH dollarigacha ortdi;
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari shuningdek sabzavotlar (TIF TN 07) hamda qahva, choy va ziravorlarning (TIF TN 09) umumiy eksporti 3,5 million AQSH dollaridan ortdi.
Umuman olganda, O‘zbekistonning AQSHga eksporti tobora kengayib, xomashyo eksportidan sanoat va qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga yo‘nalmoqda, biroq xizmatlar eksportining ustuvorligi hali ham saqlanib qolmoqda.
Import tarkibi
2024-yilda O‘zbekistonning AQSHdan importi 594 million AQSH dollarini yoki jami importning 1,5 foizini tashkil etdi. Import hajmi eksportga nisbatan yuqori bo‘lsa-da, tafovut asta-sekin qisqarmoqda. Bu esa xizmatlar, mineral yoqilg‘ilar, alyumin va aviatsiya komponentlari eksportining o‘sishi bilan bog‘liq. Import tarkibi AQSH ta’minotining texnologik darajasini aks ettiradi:
Mashina va mexanik uskunalar (TIF TN 84) 125 million AQSH dollarlik import hajmi bilan eng katta guruhligicha qolmoqda;
Samolyotlar va ehtiyot qismlari (TIF TN 88) importi 94 million AQSH dollariga yetdi;
Transport vositalari (TIF TN 87) importi logistika va infratuzilmadagi rivojlanishlar natijasida 59 million AQSH dollariga teng bo‘ldi;
2-jadval. O‘zbekistonga AQSHdan import qilinuvchi top 15 ta mahsulotlar
(ming AQSH dollarida)
| TIF TN kodi | Mahsulot nomi | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 | 2021 | 2022 | 2023 | 2024 |
| 88 | Uchish apparatlari, kosmik apparatlar va ularning qismlari | 216776 | 0 | 132884 | 271198 | 0 | 213 | 28 | 40429 | 93895 |
| 99 | Xizmatlar | 20784 | 34161 | 63976 | 69166 | 36853 | 83086 | 95777 | 111929 | 155175 |
| 84 | Yadroviy reaktorlar; qozonlar, uskunalar va mehanik qurilmalar; ularning qismlari | 81224 | 32364 | 36977 | 67603 | 67058 | 66025 | 72734 | 103972 | 124890 |
| 30 | Farmatsevtika mahsulotlari | 38173 | 50718 | 68693 | 68348 | 20467 | 41681 | 106845 | 11681 | 20109 |
| 87 | Yer usti transport vositalari: temir yo‘l yoki tramvaydan tashqari | 3546 | 5207 | 6586 | 20366 | 41977 | 105946 | 33857 | 147947 | 59356 |
| 85 | Elektr mashinalar va uskunalar, ularning qismlari; ovoz va television tasvir yozib oluvchi apparat, | 15506 | 14202 | 6220 | 7915 | 6863 | 15160 | 9260 | 13088 | 45821 |
| 90 | Optik, fotografik, kinematografik, o‘lchov, nazorat, tibbiy yoki jarroxlik asboblari | 12753 | 6727 | 4736 | 8045 | 9300 | 8805 | 10861 | 22550 | 27338 |
| 40 | Kauchuk, rezina va ulardan tayyorlangan buyumlar | 2390 | 6426 | 31575 | 19816 | 2018 | 1802 | 1279 | 2668 | 3747 |
| 54 | Kimyoviy iplar, kimyoviy to‘qimachilik materiallaridan yassi va anologik iplar | 747 | 3732 | 6488 | 6365 | 4328 | 5856 | 5312 | 7153 | 6129 |
| 39 | Plastmassalar va ulardan tayyorlangan buyumlar | 717 | 9938 | 4401 | 2761 | 3684 | 4022 | 2879 | 5823 | 4421 |
| 38 | Boshqa kimyoviy mahsulotlar | 1840 | 1322 | 1329 | 1031 | 20981 | 1458 | 2022 | 1810 | 4494 |
| 21 | Turli oziq-ovqat mahsulotlari | 407 | 376 | 397 | 532 | 2100 | 6253 | 6332 | 7206 | 6645 |
| 73 | Qora metalldan tayyorlangan buyumlar | 1111 | 765 | 1203 | 9107 | 3131 | 1389 | 2841 | 5142 | 5139 |
| 02 | Go‘sht va go‘shtli oziq-ovqat submahsulotlari | 772 | 597 | 797 | 750 | 3196 | 7421 | 5601 | 3835 | 4905 |
| 24 | Tamaki va sanoatda uni o‘rnini bosuvchi, tarkibida nikotini bo‘lgan va bo‘lmagan mahsulotlar | 2234 | 1466 | 1420 | 1498 | 1886 | 1615 | 1187 | 2898 | 3056 |
Manba: O‘zbekiston Respublikasi Milliy statistika qo‘mitasi
Farmatsevtika mahsulotlariga (TIF TN 30) bo‘lgan talab barqarorligicha qolib,
20 million AQSH dollarini tashkil etdi;
Elektr uskunalari (TIF TN 85) hamda aniq o‘lchash asboblari (TIF TN 90) birgalikda 73 million AQSH dollaridan ortiq import qilinib, sanoat korxonalari va laboratoriyalarni modernizatsiya qilish jarayonini qo‘llab-quvvatlashga xizmat qildi.
Shuningdek, plastmassa (TIF TN 39), kauchuk (TIF TN 40) va sun’iy tolalar (TIF TN 54) kabi mahsulotlarning izchil importi O‘zbekiston korxonalari va AQSH yetkazib beruvchilari o‘rtasidagi sanoat hamkorligini kengayishini ta’minlamoqda.
Savdo tendensiyalari va rivojlanish istiqbollari
2024-yilda O‘zbekiston va AQSH o‘rtasidagi tashqi savdo aylanmasi 1 milliard AQSH dollaridan oshib, rekord darajaga yetdi. 2021-2024 yillarda O‘zbekistonning AQSHga eksporti yiliga o‘rtacha 98 foizga, importi esa 26 foizga o‘sdi. Bu esa so‘nggi yillarda savdo balansining yaxshilanayotganini va eksport tarkibining diversifikatsiya darajasi ortayotganini ko‘rsatadi.
AQSH O‘zbekiston uchun nafaqat yuqori qiymatli tovarlar, balki sanoatni modernizatsiya qilish uchun zarur bo‘lgan texnologik bilim va kapital manbai bo‘lib qolmoqda. Kelajakdagi imkoniyatlar “O‘zbekiston – 2030” Strategiyasidagi belgilangan maqsadlarga hamohang ravishda qayta ishlash sanoati kengaytirish, raqamli xizmatlarni rivojlantirish va qo‘shma innovatsion loyihalarni amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘ladi.
Ikki tomonlama savdo o‘sishi bilan bir qatorda, O‘zbekiston global savdo tizimiga integratsiyalashuvda muhim institutsional bosqichga erishdi. 2024-yil dekabr oyida O‘zbekistonning Jahon Savdo Tashkilotiga (WTO) a’zo bo‘lishi doirasida tovarlar va xizmatlar bo‘yicha ikki tomonlama muzokaralar yakunlangani e’lon qilindi[1].
AQSH ning yangi tarif siyosati ta’siri
2025-yil boshida AQSH barcha imtiyozsiz mamlakatlardan import qilinadigan tovarlarga 10 foiz bazaviy tarif joriy etdi, ayrim savdo hamkorlar uchun esa bundan yuqori stavkalar belgilandi.
Ushbu sharoitda O‘zbekiston bazaviy toifadagi davlat sifatida AQSHning o‘rtacha tarif stavkasining keskin oshishiga duch keldi. Bunda, AQSHning O‘zbekistondan importi uchun o‘rtacha tarif stavkasi 2024-yildagi 3,8 foizdan 2025-yilda 18,1 foizga ko‘tarildi. Ayniqsa, yoqilg‘i va kon mahsulotlari (29,5 foiz) hamda ishlab chiqarish sektori (14,5 foiz) bo‘yicha tariflarning sezilarli oshishi o‘zbekistonlik eksportyorlar uchun bozorga kirishni qiyinlashtirib, past marjali mahsulotlar eksporti raqobatbardoshligini pasaytirishi mumkin.
Shunga qaramay, qayta ishlangan oziq-ovqat, to‘qimachilik mahsulotlari va sanoat oraliq mahsulotlariga nisbatan mo‘tadil tariflar saqlanib qolgan bo‘lib, sertifikatlash, logistika va savdo tartib-taomillarini yaxshilash orqali ushbu yo‘nalishlarda eksportni kengaytirish imkoniyati mavjud.
Osiyo mintaqasida O‘zbekiston hozirda o‘rta pozitsiyani egallaydi: tariflar Qozog‘istonga qaraganda yuqori, lekin Xitoy va Hindistonga nisbatan ancha past. Bu O‘zbekistonga AQSH bozoriga yo‘naltirilgan qayta eksport va yengil sanoat asosidagi ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun tarif-neytral platforma sifatida o‘zini joylashtirish imkonini beradi.
MDH va Markaziy Osiyoning ko’plab hamkor davlatlari bilan taqqoslaganda, O’zbekistonga tarif ta’siri o‘rtacha va strategik jihatdan boshqarilishi mumkin.
5–grafik. AQSH tomonidan O‘zbekistondan keluvchi importga qo‘llaniladigan o‘rtacha import bojlari
| Soha | 2025 yil yanvar oyidan ilgarigi tariflar | Joriy tariflar |
| Ishlab chiqarish | 4.5% | 14.5% |
| Qishloq xo‘jaligi | 3.0% | 13.0% |
| Yoqilg‘i va kon mahsulotlari | 5.4% | 29.5% |
Manba: UNCTAD Tariff Dashboard.
O‘zbekistonning ta’sir doirasi mintaqaviy standartlarga ko‘ra o‘rtacha bo‘lib qolsa-da, eksportning barqaror o‘sishi unumdorlik va sifatni yaxshilash orqali tariflar bilan bog‘liq xarajatlar bosimini qoplash qobiliyatiga bog‘liq bo‘ladi.
AQSHning yangi tarif rejimi qiyinchiliklar bilan birgalikda imkoniyatlarni ham yaratadi: yangi tariflar kam qayta ishlangan eksportni cheklashi mumkin bo‘lsa-da, yuqori qiymatli ishlab chiqarish va qishloq xo‘jaligiga o‘tishni rag‘batlantiradi. Ushbu assimetriyadan foydalanish uchun O‘zbekiston AQSh tariflari o‘rtacha bo‘lgan tarmoqlarni qo‘llab-quvvatlashni kuchaytirishi kerak. Savdo proaktiv va investitsiya siyosati bilan O‘zbekiston tashqi tarif bosimini eksportni diversifikatsiya qilish va eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarishni jalb qilish imkoniyatiga aylantirishi mumkin.
AQSH bilan savdo aloqalarini mustahkamlash O‘zbekistonning uzoq muddatli diversifikatsiya kun tartibi uchun muhim strategik maqsad bo‘lib qolmoqda. Mamlakatning eksport salohiyatining yaxshilanishi, AQShning yangi tarif rejimi doirasida o‘rtacha ta’sir doirasi bilan birgalikda, mintaqada ishlab chiqarish va qayta eksport qilish uchun raqobatbardosh, tarifsiz neytral markaz sifatida o‘zini qayta ko‘rsatish uchun noyob imkoniyat yaratadi. Bunga erishish uchun barqaror institutsional muvofiqlashtirish, takomillashtirilgan logistika va sertifikatlash tizimlari hamda mintaqaviy va global savdo sherikliklarida faol ishtirok etish talab etiladi.
Babadjanov Muhammad
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi
Makroiqtisodiy va hududiy tadqiqotlar instituti Loyiha rahbari